SOS SETTE FOCHILES

UN’ISTORIA BERA CHI PARET UNU CONTU

Nuoro "Sos sette fochiles"

Tra su "Ponte ’e ferru" e-i "Sa ’e Basile", a midade caminu, a cara a cara a ube bi fit su dazieddu ’e Santu Milianu, in "Sos arboreddos", pacos metros prima chi s’istradone rucret pro andare a sas roccas de "Cudinattas", b’hat una corte, sa corte ’e "Sos sette fochiles".

Pro ischire ite b’hat in intro, non b’hat bisonzu ’e aperrer su portale… ca non bi nd’hat. Forzis sos pizzinnos cando l’han bidu a cantos e malefraganau, nche l’han tirau pro inchender su focu ’e Sant’Antoni chi fachian in cussu bichinau. Su fattu istat, chi commo, imbaraos a sa barandilla che b’est in cussu trettu, da-e ube si nche biet "Cuccu baju", "Fossu loroddu" e, innedda – cominzande da-e dresta- "Sa tanca manna", sos pittos de Zennarzentu, sos montes de Uliana, sa sedda ’e "Sant’Unofre" e-i su Monte ’e Nugoro, fippo nande, da-e sa barandilla podimus bier, bella che sole , o mezus. brutta che muntonarju, sa corte ’e "Sos sette fochiles". Papiru, bottes, ampullas, marmaruzza e pistiddori, paret chi apan azzapau su locu issoro. Muros ruttos, copertas istasias, jannitas e bentaneddas puppughinadas da-e s’astragu e da-e su sole, aperin su coro a chie hat connottu "Sos sette fochiles" tantos annos fachet, cando a sos massajos l’andabat su fracu ’e su sudore, brassamu ’e sa zente povera.Non deppimus annottare cussa corte comente una cosa calesisiat. La deppimus annottare chin sos ocros de s’ammentu, chin sos ocros de s’affettu chi naschit da-e sas cosas galanas, da-e sas cosas chi hamus semper cherfiu bene. Tando nos paret unu paradisu, unu mundu meravillosu. Si istamus bene attentos bidimus unu tempus riccu de sonnios e de isperas, colorios de appunzios de risu, animau ’e penas suffertas chin amore e dinnidade.Cussu parmu ’e terrinu fit semper nettu, nettu che-i s’oro. E-i sas dommittas , semper tunicadas a friscu, bassas e grassiosas, parian pizzinnas a manu tenta, prontas a cuminzare su ballu tundu. Sos frores de sas pasteras, inghiriaos de predusimula e de frabbica, daban su mattessi sensu ’e alligria e de cuffurtu chi dan sas istellas in nd’una notte serena.

Commo, chin sa boche ’e su coro, bos cherjo contare s’istoria ’e sos massarjos ch’istaban in cussa corte, chi est s’istoria de tottu sos massarjos. Cada manzanu, a s’impuddile, prima chi sa manu caente ’e su sole seret accasazau sa natura - comente una mama affettuosa si basat su fizicheddu appenas chi si nch’ischidat - sos massarjos si nche pesaban galu mesu addozaos, a sungher sos boes, a preparare sos adressos e, derettu, chin nd’unu "baze chin Deus!" de sas feminas, tuccaban in campagna.

E gai cominzaban su pettorru de una bida iffusta ’e lacrimas e pimpirinada de anneos e de amore; laccheddaos, prima, da-e s’impredau ’e sos caminos, appustis, da-e sa mimula de sos ribos e da-e su fruschiu ’e sas cannas, mai istraccas de ricamare sas agheras de chelu.

Sa campanna los isettabat a brazzos apertos. Chie deppiat narbonare, chie arare, marrare, pudare, mancari sa terra non seret istada semper bene porzedia. Ma issos non si perdian de animu. Gherraban contr’a sos bentos, a s’astragu, a sas pestes. Non timian mancu su focu ’e s’ifferru.Cherian chi sa terra lis seret dau su chi lis serbiat, pro chi sas famillias non seren mortas de sa gana. Non punnaban a diventare riccos; non podian. Lis bastabat su pacu, su nezessarieddu. Semper tranchillos, sicuros, ca ischian chi in dommo issoro b’haiat zente chi precabat, chi ischiat precare. E mannos e minores rasaban in milli modos diversos. Chie lababat su tridicu, chie sos pannos, chie bocabat s’abba da-e su puttu. chie preparabat su manicu, chie puliat sas cuchinas e-i sos apposentos, chie mundabat sas lozas e-i sa corte, chie abbabat sos frores de sas pasteras, chie approvendabat sos mannales e-i sas crapas mannalittas, e chie inturtabat su ghilinzone pro sas puddas. E-i custas fainas fin sas naccaras de una bida sufferta, chi arziaban derettu a su chelu, e Deus las azzettabat ca ischiat chi fin sinzeras che-i su risittu galanu ’e sa zente povera. E-i sos crios jocaban. Jocaban chin ossicheddos de pessiche, chin mazzineddas de iscatulas de luminos, a bardofula, a luna monta, a cuba-cuba, a tene-tene. Ubbidientes cando los mandaban a facher carchi imperju. Fit s’iscusa ’e currer su cabaddu ’e canna. Appenas si ch’intrabat su sole, cada unu in dommo sua. Mamas e fizos , mannos e minores, isettaban. Isettaban a oricras paradas su traccheddu ’e sos carros. E-i sos carros , istraccos, ch’arribaban. Sos massarjos no istaban in contos. Un’ocrada a sas feminas e a sas criaduras, e irjunghian. Abbaban e approvendaban sos boes. Ligaban sos canes. Rimunian sos trastos. Irgarrigaban sa cottichina o sa linna e che la ponian in su babbizone. Pro sos pizzinnos juchian semper carchi cosa ’e nobu: una ferula, una frunzitta pro turbare su cabaddu ’e sos sonnios e, cando fit su tempus, tres piras camusinas, pacas ficos, una junta ’e mendula, una camba ’e murta. E si sedian in s’istradedda pro irmartire sas penas e-i su sudore. A su toccu ’e "S’Ave Maria", sas feminas, a murmuttu, naban "S’Anzelu Domini". Sos omines si fachian su sinzale ’e sa ruche. A una zert’ora sa chena fit pronta. "Chie est lestru manicande, est lestru fachende", naban sos anticos. E gai fachian issos, umiles eroes de sa terra semper sidia, bisonzosa de cunzaos d’affettu e de cussorjas d’amistade. Deche minutos e, "pro sas animas siat", ch’haian tottus chenau. Sos minores a su lettu : si depian pasare ca depian creschere. Sos mannos a fora, a sa corte, haian unu muntone de cosas de si narrer. Brullaban, ridian, naban favulas. E si bi l’haian, si bibian carchi tassichedda ’e binu. Faveddaban de carros, de jibos, de araos, de cumpanzos, de binzas, de annadas bonas e de annadas malas, de pestes e de berbos. Sos bezzos , fattu fattu , iscudian sentenzias chi parian essias da-e sa Bibbia. Ma no istentaban. Un’ oretta e a su lettu: a sonniare, ninnìaos da-e su cantu ’e sas chicheras e da-e sos grillos de "Cudinattas" e de "Cuccu baju"; a sonniare prados e baddes in colore ’e oro, ziros prenos de ozu ghermanu, laccos de lardu, piras de pane carasau, punzos de casu, sacchettas de fava e de patata, cropos de sartiza. E gai, custa zente, ricca solu de sentimentos galanos, isettabat sa die bona. Isettabat sa die bona, comente sas criaduras, a s’incunza, isettaban una paja de iscarpittas e de patalonaddos de frustaniu. A sa fine ’e capidanne, cando s’attonzu , modde de lentore, intinghiat s’aghina e-i sas fozas de sa bide chin sos colores prus bellos de s’arcu ’e chelu, sos massajos parian torraos a pizzinnos, rimunian sos gamasinos, lababan sas zerdas e-i sos carros, sas cupas, sos tinos e-i sas supressas, arrodaban fortiches e lesorjas, incuminzaban a ponnere a banda corbulas e pischeddos, ca si fit accurziande sa die de sa binnenna. Sas feminas abbarraban a moricu da-e una chida prima. Depian preparare su pane modde, sos maccarrones cravaos, sa petta. Su binu l’isseperaban sos omines. E-i sas fainas cherian fattas. Sa die ’e sa binnenna non fit una die calesisiat. Non fit solu s’incunza ’e s’achina. Si nde fachian paca, si nd’importaban. Tottus cherian facher festa. Cherian accasazare sos Santos. Si los cherian ingrassiare. Fit sa concrusione e su prinzipiu de un’annu. De un’annu ’e trabballu. Sa campanna , sa die, pariat una badde meravillosa in ube si crumpiat s’opera prus grassiosa ’e su mundu, in d’una pintura chichelada de animas galanas, sutta ’e su chelu prus biaittu ’e sa terra. Canticos de groria, gosos, muttos bolaban paris chin sos pilios de sos puzones rasande sònnios e promissas d’amore. Sa die ’e "Sa Purissima", s’otto ’e Nadale, fit festa manna; ucchidian sos porcos. Tottus haian ite facher. Da-e cando incuminzabat a essire su fracu ’e s’uscradina, sa crialla ingurtiat salibedda. Isettabat unu cantu ’e coa, e cheriat assazare su ficadu crudu, caente che latte. Sa festa durabat tottu sa die, e tottu sa die sa crialla e-i sos mannos istaban a gramuzu. Peri pro su poveru, chi in iberru si permittit de bibere abba frisca, b’hat cerchi die bona.

In su mese ’e maju - candu su beranu ridiat chin sos cantos de sos puzones, e-i sas baddes e-i sos prados fin pintos de frores de cada casta- sos massajos, tottus, babbos, fizos e nepodes, a galabera, andaban a sa professione ’e Santu Sidore, de su Santu issoro. E-i sos boes, chin milli sonazos, fin mudaos chin coronas de frores de matricusia, de ghiriellee de proinca; de nastros, de froccos e de ispicas ingranias. E in mesu a su jubale, sa mazzinedda e-i sa pandera ’e su Santu, bene postas, pro chi tottus seren ischiu, chi issos, sos massajos, fin sos unicos a connoscher sos segretos, e-i sas peleas de s’arte prus bella ’e su mundu, chi Santu Sidore hat istimau chin tottu su coro. In tribulas, pro una dechina ’e dies, "Sa Corte" fit bodia. Non b’haiat anima biba. Depian messare, arjolare, tribulare e bentulare. Non fit una cosa ’e nudda. Fin dies de sacrifiziu. Ma fin cuntentos, ca, appustis de tanta cuntierra, bidian coronau de grassia ’e Deus su trabballu issoro. Tottu custu suzzediat cando sa madriche ’e su pane, de su bellu pan carasau, juchiat lacrimas d’affettu e guttias de sudore.

Franceschino Satta

COSTANTINO LONGU FRANCESCHINO SATTA POESIAS SARDAS CONTOS POESIE IN LINGUA ITALIANA